Cơ quan Quản lý thuốc và thực phẩm Mỹ (FDA) mới đây đã ra thêm cảnh báo cho tất cả các loại thuốc giảm đau opioid về những rủi ro và nguy cơ lạm dụng, nghiện thuốc, quá liều và tử vong liên quan đến việc sử dụng opioid.
Tác dụng của opioid
Các thuốc opioid thuộc nhóm thuốc kê đơn và thường được các thầy thuốc chỉ định trong điều trị giảm đau do chấn thương hay do phẫu thuật và trong các bệnh lý mạn tính như ung thư… Ngoài ra, trong thành phần một số loại thuốc ho cũng có chứa thuốc opioid. Thuốc opioid có nhiều dạng. Một số là những hợp chất tự nhiên chiết xuất từ thuốc phiện (opium, morphin, codein). Những chất này được gọi là các opiat. Cũng có những opioid tổng hợp hoạt động theo cơ chế tương tự (hydrocodon, heroin, fentanyl, tramadol…). Những opioid hay được kê đơn gồm: codein, fentanyl, hydrocodon, hydromorphon, levorphanol, meperidin, methadon, morphin, oxycodon, propoxyphen.
Trong cơ thể chứa những hợp chất tự nhiên gọi là các peptid opioid, tương tự như morphin. Một giả thuyết đứng sau nhiều cách điều trị bổ sung và thay thế để giảm đau là chúng hoạt hoá những peptid opioid tự nhiên này trong não và tủy sống. Khi vào cơ thể, thuốc opioid sẽ liên kết với các thụ thể opioid tập trung nhiều ở hệ thống thần kinh trung ương, ngoại biên và đường tiêu hóa… Tác động giảm đau của thuốc opioid là làm giảm phản ứng đau của cơ thể do giảm truyền các tín hiệu đau đến não và tăng ngưỡng chịu đau của cơ thể.
Sử dụng thuốc cần theo chỉ định của bác sĩ. Ảnh: T. Minh
Thuốc opioid theo toa được chia thành hai loại chính: sản phẩm IR, thường dành cho sử dụng mỗi 4-6 giờ và chế phẩm giải phóng kéo dài/tác dụng kéo dài (ER/LA), sử dụng 1 lần hoặc 2 lần/ngày, tùy thuộc vào loại thuốc và tình trạng bệnh nhân. Một số opioid như methadone, buprenorphine cũng được sử dụng như một hình thức điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện.
Nguy cơ với người sử dụng thuốc opioid
Thông tin cảnh báo mà FDA mới cập nhật có đề cập loại opioid IR nên dành cho tình trạng đau vừa và nghiêm trọng đồng thời đưa ra lựa chọn điều trị thay thế (ví dụ, thuốc giảm đau không opioid hoặc các sản phẩm kết hợp opioid). Các thông tin định lượng cũng cung cấp hướng dẫn rõ ràng hơn về việc theo dõi bệnh nhân và dùng thuốc, bao gồm cả liều ban đầu, thay đổi liều dùng trong điều trị và một cảnh báo không đột ngột ngừng điều trị ở bệnh nhân đã lệ thuộc thuốc. Ngoài ra, FDA cũng cảnh báo các thông tin về tương tác có hại của thuốc opioid với các loại thuốc khác có thể dẫn đến hội chứng hệ thống thần kinh trung ương nghiêm trọng được gọi là hội chứng serotonin. Thông tin mới đề cập tác dụng của opioid trên hệ thống nội tiết, trong đó có rối loạn hiếm gặp nhưng nghiêm trọng là suy tuyến thượng thận và giảm nồng độ hormon sinh dục (do thiếu hụt androgen). Phụ nữ mang thai phải sử dụng opioid có thể dẫn đến hội chứng cai nghiện opioid sơ sinh (NOWS), có thể đe dọa tính mạng nếu không được bác sĩ sơ sinh điều trị kịp thời. Hội chứng NOWS xảy ra khi trẻ sơ sinh tiếp xúc với thuốc opioid một thời gian dài từ khi còn nằm trong bụng mẹ.
Tình trạng nghiện chất dạng thuốc phiện và quá liều đã gia tăng nhanh đạt đến mức độ “dịch bệnh” trong thập kỷ qua trên toàn thế giới. Thông báo cảnh báo bổ sung về opioid nằm trong nỗ lực của FDA nhằm tuyên truyền cho người sử dụng những rủi ro tiềm ẩn liên quan đến việc sử dụng opioid. Việc mở rộng các hoạt động cảnh báo mới về thuốc là phản ánh những nỗ lực của FDA để cải thiện thông tin kê đơn opioid trên diện rộng. Trong số những thay đổi, FDA yêu cầu thêm một số thay đổi nhãn mác an toàn trên tất cả các sản phẩm opioid theo toa, đưa thêm thông tin về nguy cơ của các loại thuốc này. Bác sĩ kê đơn và bệnh nhân có thêm cân nhắc giữa rủi ro nghiêm trọng của các opioid với vai trò của nó trong giảm đau.
Nhóm thuốc opioid mang lại hiệu quả cao trong điều trị giảm đau, tương đối an toàn khi sử dụng trong thời gian ngắn, dùng đúng liều lượng theo chỉ định của thầy thuốc. Tuy nhiên, việc sử dụng nhóm thuốc opioid trong một thời gian dài cần phải hết sức thận trọng. Khi sử dụng thuốc opioid, các tác dụng phụ có thể xảy ra gồm: chóng mặt nhẹ, ngủ gật, buồn ngủ, an thần và tư duy không sáng suốt. Những tác dụng phụ này khiến người dùng không an toàn khi lái xe hoặc vận hành máy. Các tác dụng phụ khác của opioid gồm táo bón, buồn nôn và nôn. Nếu thấy cực kỳ căng thẳng, người yếu lả, lạnh, da nhớp nháp hoặc khó thở thì nên đi khám cấp cứu.
Nguy cơ lớn hơn khiến cả bác sĩ điều trị và bệnh nhân đều lo lắng khi sử dụng nhóm thuốc opioid là: tăng liều theo thời gian, lệ thuộc thuốc và nghiện thuốc. Khi phải dùng opioid trong thời gian dài, liều điều trị ban đầu của thuốc sẽ dần mất tác dụng. Muốn đạt hiệu quả điều trị, cần phải tăng liều dùng thuốc opioid. Khi đó, cơ thể bệnh nhân dần thay đổi và dễ bị lệ thuộc vào thuốc. Khi ngưng sử dụng thuốc opioid, cơ thể sẽ xuất hiện các triệu chứng “cai thuốc” như run rẩy, nôn ói, tiêu chảy, mất ngủ, trầm cảm…
Đồng thời, thuốc opioid mang lại ảo giác khoái cảm cho người sử dụng. Khi lạm dụng thuốc opioid trong một thời gian dài sẽ đưa đến nguy cơ nghiện thuốc. Nghiện là một hội chứng tiên phát đặc trưng bởi cơn thèm thuốc và buộc phải sử dụng thuốc bất chấp hậu quả có hại lặp lại nhiều lần.
Theo SKĐS